Anaalzakjes of anaalklieren?
Honden en katten hebben anaalzakjes. Het zijn instulpingen van de huid die tussen de spieren van de interne en externe kringspieren van de anus liggen. Het zijn kleine, ovaalvormige zakjes die zich aan weerszijden van de anus bevinden, op een positie tussen 4 en 8 uur (zie foto hieronder).
Overal op het lichaam in de huid bevinden zich talg- en zweetklieren. Zo ook in de anaalzakjes. In de wand bevinden zich zeer veel grote talgklieren. Bij honden zijn er ook veel epitrichiale zweetklieren in het bovenste gedeelte van de anaalzakjes te vinden. De afscheiding uit deze klieren en dus de anaalzakjes wordt ook wel ‘anaalkliervloeistof‘ genoemd. Het is een mengsel van vet, celresten en sereus materiaal en heeft een zeer sterke (onaangename) geur.
De precieze functie van de anaalzakjes en de afscheiding is niet bekend. Er wordt gedacht dat ze een rol spelen bij de communicatie tussen dieren en markeren van territorium. De anaalzakjes worden vanzelf geleegd tijdens de defecatie. De vloeistof wordt gemengd met de ontlasting en komt zo in de omgeving terecht (of het poepzakje).
De anaalzakjes worden vaak onterecht anaalklieren genoemd. Technisch gezien is ‘anaalzak‘ de juiste term omdat het géén klieren zijn maar een instulping van de huid. Bij honden en katten kunnen de anaalzakken betrokken zijn bij diverse problemen. In dit artikel lees je meer over anaalzakproblemen bij hond en kat.
De anaalzakjes zijn via een smal kanaaltje met de oppervlakte verbonden. Dit buisje is maar zo'n 3-10 mm lang en kan makkelijk verstopt raken.
Anaalzakproblemen
Als we het hebben over anaalzakproblemen is het ontzettend belangrijk om goed te definiëren wat het probleem precies is. Is er werkelijk een afwijking/ziekte van de anaalzakjes óf heeft de hond of kat jeuk in het gebied rondom de anus (perianale jeuk)? We kunnen dus op basis van alleen symptomen niet concluderen dat er een anaalzakprobleem aanwezig is. Hiervoor moet er meer informatie verzameld worden.
Klassiek gezien worden anaalzakproblemen namelijk opgesplitst in vier problemen:
- Verstopping (anal sac impaction)
- Bacteriële infectie
- Abces
- Tumor/neoplasie
Naast de bovengenoemde problemen kan het voorkomen dat honden of katten bij stress of angst spontaan zelf de anaalzakjes legen. Dit is vaak voor de eigenaar een vervelend probleem vanwege de stank en het hygiënische aspect. Bij sommige dieren zijn er anatomische afwijkingen waardoor de anaalzakjes zich voortdurend legen of juist sneller verstopt raken.
Daarnaast zijn er een aantal situaties waarbij de anaalzakproblemen het gevolg van een ander probleem zijn. We noemen dit secundaire anaalzakproblemen. Hierbij kun je denken aan situaties waarbij de anaalzakjes niet regelmatig genoeg geleegd worden waardoor er sneller een verstopping, infectie of abces ontstaat. Dit wordt o.a. gezien bij dieren met obesitas en chronische darmklachten (te harde of zachte ontlasting). Bij sommige dieren kan er ook een gedragscomponent een rol spelen. De kattenbak staat bijvoorbeeld niet op de juiste plek of voldoet niet aan de wensen van de kat, of de hond heeft of neemt nooit rust en tijd om (uit) te poepen.
Bij honden en katten met jeuk in het gebied van de anus zien we ook regelmatig (secundaire) anaalzakproblemen. Door het sleetje rijden of overmatig likken/bijten kan de huid en/of slijmvlies van de anus geïrriteerd of ontstoken raken. Hierdoor kunnen de anaalzakjes verstopt of geïnfecteerd raken. Het lijkt dan alsof het dier een anaalzakprobleem heeft, terwijl we ons beter kunnen focussen op de oorzaak van de jeuk. Huidallergieën zijn hierbij één van de belangrijkste oorzaken, waaronder vlooienallergie, voedselovergevoeligheid en atopische dermatitis (omgevingsallergie).
Hoewel bij honden anaalzakproblemen zeer regelmatig gezien worden, is het bij katten een veel minder voorkomend en bekend probleem. Jaren geleden nam Marieke van Kattenherplaatsing contact met mij op vanwege anaalklierproblemen van haar kat Chloé. Ze heeft een mooie blog geschreven over haar ervaring met anaalklierproblemen bij de kat (klik hier om de blog te lezen)
Symptomen van anaalzakproblemen
Anaalzakproblemen kunnen op diverse manieren tot uiting komen.
- Ongemak of pijn bij zitten
- Sleetje rijden
- Likken of bijten rondom anus
- Staart achterna zitten (staartjagen)
- Pijn met poepen (dyschezia)
- Moeite met poepen en/of verhoogde aandrang om de poepen (tenesmus)
- Verdikking of bult naast/bij anus
- Bloed bij anus of in de ontlasting
- Fistels (zichtbaar als gaatjes in de huid)
- Spontaan verlies van 'anaalzakvloeistof'
Sleetje rijden (met de kont over de grond schuren), likken en bijten rondom de anus en onder de staart zijn één van de meest voorkomende symptomen van anaalzakproblemen. Echter zien we deze klachten ook bij honden of katten met jeuk. Dit onderscheid is wel belangrijk om te maken (zie verder).
Een verstopping, infectie en abces van de anaalzakjes gaat vaak gepaard met pijn. Het dier kan moeite hebben met poepen, verhoogde aandrang hebben of niet ‘uit’ kunnen poepen (steeds kleine beetjes). Ze kunnen pijn of ongemak laten zien bij zitten of lopen. Soms is er bloed bij de anus of in de ontlasting zichtbaar. Bij een abces of tumor kan er ook een verdikking of bult naast de anus gezien worden. Meestal zijn verstopte anaalzakjes niet van de buitenkant te zien als een verdikking.
Bij sommige dieren lekken de anaalzakjes voortdurend of periodiek anaalzakvloeistof. Ook kunnen honden of katten de vloeistof spontaan verliezen.
Een abces van de anaalzakjes kan openspringen waardoor er één of meerdere gaten in de huid naast de anus ontstaan. Een fistel is een abnormale verbinding tussen een lichaamsdeel en de huid.
Dit moet niet verward worden met de aandoening ‘perianale fistula‘, ook wel anale furunculose genoemd. Deze immuun gemedieerde / auto-immuun aandoening zien we vooral bij de Duitse Herder, verwante rassen en kruisingen hiervan. Ook zijn er andere auto-immuun aandoeningen waarbij de huid-slijmvlies overgangen aangedaan zijn. Vaak zien we dan wondjes (erosies, ulcers) en soms fistelvorming.
Verstopping van de anaalzakjes
Bij verstopping van de anaalzakjes kunnen we een onderscheid maken tussen ‘primaire’ verstopping en ‘secundaire’ verstopping. Zoals je hierboven kon lezen, zien we bij een aantal situaties dat de anaalzakjes verstopt kunnen raken door een ander probleem. Zoals darmproblemen of obesitas.
Bij sommige honden en katten kunnen we echter geen onderliggende oorzaak vinden. Er is dan sprake van een ‘primaire’ verstopping. De precieze oorzaak is niet bekend. Er wordt gedacht dat het mogelijk ligt aan verandering van consistentie, verhoogde productie of verandering van spiertonus van de anus. Ook kunnen de kanaaltjes verstopt raken door een soort ‘plug’ die zich vanzelf vormt. Helaas is er geen curatieve behandeling voor dit probleem.
Na het uitdrukken van de anaalzakjes verdwijnen de klachten vaak bij zowel primaire als secundaire verstopping. Echter komen ze uiteindelijk na een periode zonder klachten weer terug. Bij een secundaire verstopping is het belangrijk om de onderliggende oorzaak in kaart te brengen zodat de anaalzakjes niet onnodig vaak geleegd hoeven te worden.
Infectie en abces van de anaalzakjes
Over het algemeen is een bacteriële infectie van de anaalzakjes het gevolg van een chronische of terugkerende verstopping. Andere mogelijke oorzaken zijn fecale incontinentie, obesitas, chronische darmziekten en lage staartaanzet of ingegroeide staart bij bulldoggen. Tot slot zien we anaalzak infecties ook vaker bij allergische dieren en hormonale ziekten.
Anaalzak abcessen zijn over het algemeen het eindresultaat van een niet-behandelde infectie en/of verstopping. Bij meeste honden, vaak kleine rassen, ontstaat het abces ‘spontaan’. De eigenaar heeft geen symptomen van anaalzakproblemen gezien anders dan acuut ziek zijn van de hond. Een anaalzak abces is heel pijnlijk en kan gepaard gaan met koorts en stoppen met eten of poepen.
Tumor van de anaalzakjes
Zowel bij honden als katten komen tumoren van de anaalzakjes voor. Bij honden is 2% van alle huidtumoren een anaalzaktumor. Bij de kat is het gelukkig heel zeldzaam. Het gaat helaas vaak om kwaadaardige tumoren. In meeste gevallen betreft het een adenocarcinoom. Andere mogelijke tumoren zijn adenoom (goedaardig) en plaveiselcelcarcinoom (kwaadwaardig).
Het gaat vaak om oudere dieren (>10 jaar). Sommige hondenrassen zijn gepredisponeerd: Engelse Cocker Spaniël, Duitse Herder en teckel.
Helaas zien we regelmatig uitzaaiingen bij adenocarcinoom van de anaalzakjes. Zo’n 50-70% van de honden heeft op het moment dat de diagnose wordt gesteld, uitzaaiingen in de nabijgelegen lymfeknopen. De tumor kan ook uitzaaien naar o.a. longen, lever en bot.
Bij sommige honden is de tumor erg klein waardoor het niet opvalt. De uitzaaiingen of te hoog calcium gehalte in het bloed (hypercalciëmie) worden dan vaak eerder opgemerkt dan de anaalzak tumor zelf. Hypercalciëmie wordt bij zo’n 27-90% van de honden gezien. Symptomen van hypercalciëmie zijn veel plassen en drinken (pu/pd) en urine incontinentie. Bij katten zien we zelden uitzaaiingen en en hypercalciëmie.
Voor behandeling van anaalzak tumoren word je vaak doorverwezen naar een dierenarts specialist oncologie (Dipl. ECVIM-CA Oncology) en chirurgie (Dipl. ECVS). Vanwege de lokalisatie en agressiviteit van de tumor zullen niet alle dierenartsen de behandeling zelf uitvoeren. Voor operatieve verwijdering van de tumor en anaalzakjes is het belangrijk dat eventuele uitzaaiingen in kaart worden gebracht. Een dierenarts specialist oncologie of dierenarts met ervaring in oncologie kan de verschillende behandelingsopties, succes-% en prognose het beste inschatten. Naar mijn weten is de Universiteitskliniek voor Gezelschapsdieren (UKG) het enige dierenziekenhuis waar je een dierenarts specialist oncologie kunt vinden (klik hier voor meer info). Mijn collega’s bij de verschillende Evidensia Dierenziekenhuizen hebben ook heel veel ervaring en kennis op dit gebied.
Achterhalen van de oorzaak
Om het onderscheid tussen ‘primaire’ en ‘secundaire’ anaalzakproblemen te maken, is het belangrijk dat er een goede anamnese wordt afgenomen en het hele lichaam wordt nagekeken (incl. oren!). Belangrijke aandachtspunten zijn:
- Aanwezigheid van jeukuitingen zoals krabben, likken, bijten, schuren, klapperen met oren, sleetje rijden
- Oorproblemen zoals otitis externa
- Ontlasting en defecatie
- Body Condition Score (BCS)
- Rectaal onderzoek en palpatie en evt. expressie van anaalzakjes
- Anaalzakvloeistof beoordelen (kleur, consistentie, cytologie)
Bij verdikkingen of bulten in het perianale gebied, is goede inspectie en palpatie de basis. Daarnaast kan een dunne naald aspiratie biopt (DNAB) of weefselbiopt noodzakelijk zijn om de aard van de verdikking of bult te onderzoeken. Hiermee kan een onderscheid tussen een ontsteking en tumor gemaakt worden. Bij weefselonderzoek kunnen we ook vaak de aard van de tumor in kaart brengen. Op basis van de uitslag kan dan een behandelplan gemaakt worden.
Een abces van de anaalzakjes is meestal het gevolg van een verstopping en/of bijkomende bacteriële infectie. De diagnose kan meestal zonder aanvullend onderzoek gesteld worden. De behandeling is symptomatisch maar bij recidief of herhaalde abcesvorming is verder onderzoek geadviseerd.
Als er aanwijzingen voor jeuk, maag-darm problemen of obesitas zijn, is het advies om daar verder aandacht aan te besteden. De anaalzakproblemen zijn hoogstwaarschijnlijk secundair bij deze dieren. Dat wil zeggen ze zijn het gevolg van een ander probleem.
Het legen van de anaalzakjes en anaalzakvloeistof
Heel vaak worden de anaalzakjes door dierenarts of andere dierprofessionals (paraveterinair, fokker, trimmer) geleegd en dat is dan de ‘behandeling’ of ‘oplossing’. Hierbij wordt niet altijd veel aandacht aan de vloeistof of het legen zelf gespendeerd.
Bij het legen van de anaalzakjes is het belangrijk dat er gelet wordt op:
- Pijn
- Gemak van legen
- Aard van anaalzakvloeistof (kleur, consistentie, cytologie)
Gaat het legen van de anaalzakjes makkelijk en zonder pijn en is het een dunne vloeistof? Dan is er bijvoorbeeld géén sprake van een verstopping. Als de andere anaalzakproblemen (infectie, abces, tumor) niet aanwezig zijn, dan is verder onderzoek geadviseerd.
De kleur en consistentie geven ons veel informatie. De normale kleur en consistentie van de anaalzakvloeistof varieert enorm. Over het algemeen is bloed / rode vloeistof áltijd afwijkend. Een gele of groene vloeistof (zeker als die waterig of slijmerig is) wijst vaak op een ontsteking of infectie. Een hele dikke, klonterige vloeistof (al dan niet met stukjes) kan passen bij een verstopping van de anaalzakjes.
Ook is het mogelijk om een monster van de vloeistof (na speciale kleuring) onder de microscoop na te kijken. We noemen dit cytologisch onderzoek. Het lastige bij dit onderzoek is wel dat ook bij normale gezonde honden er ontstekingscellen (neutrofielen) en bacteriën (ook intracellulair) gevonden kunnen worden. Mijn advies is om de bevindingen van cytologisch onderzoek altijd te beoordelen samen met de informatie van anamnese, ziektegeschiedenis en lichamelijk onderzoek. Vaak kun je wel bepalen of er sprake is van een infectie of niet.
'Gevaar' van herhaaldelijk leegdrukken
Toen ik nog in de eerstelijnspraktijk als dierenarts werkte, zag ik zeer regelmatig honden voor het legen van de anaalzakjes. Meestal was de aanleiding voor het legen van de anaalzakjes sleetje rijden of likken/bijten rondom de anus. Voor de eigenaar een teken dat de anaalzakjes weer uitgedrukt moesten worden.
Deze consulten werden ingepland op 5 of 10 minuten met een aparte consultprijs. Na het lezen van dit artikel kun je wellicht denken: dat is best gek. Want zo simpel is het probleem van de anaalzakjes niet.
Helaas zien we in de praktijk regelmatig honden waarbij de anaalzakjes herhaaldelijk geleegd worden. De frequentie en het interval van het legen kan in de loop van de tijd veranderen. Het is steeds vaker nodig en de tijd tussen het legen wordt korter.
De anaalzakjes zijn een instulping van de huid. Bij chronische irritatie of trauma van de huid zoals dat op kan treden tijdens het leegdrukken van de anaalzakjes, zien we dat de huid dikker en stugger kan worden. De wand van de anaalzakjes is ook bekleed met fibreus bindweefsel. Door herhaaldelijk leegdrukken kan er littekenweefsel ontstaan. De anaalzakjes worden stugger en de wand wordt dikker. Hierdoor kunnen de anaalzakjes gevoeliger worden voor problemen zoals ontsteking, verstopping en infectie. Vaak wordt er dan gekozen om de anaalzakjes chirurgisch te laten verwijderen. Maar als het sleetje rijden een uiting van een onderliggende allergie is, komen de klachten gewoon weer terug. En dan zijn er geen anaalzakjes meer om te legen …
Bronvermelding
De informatie over de anaalzakjes (anatomie) komt o.a. uit Muller&Kirk’s Small Animal Dermatology 7th ed. en de informatie over de anaalzak tumoren komt o.a. van de Veterinary Society of Surgical Oncology (VSSO) website. De indeling van primaire en secundaire anaalzakproblemen (incl. primaire/secundaire verstopping) zal je niet snel in de literatuur of boeken terug vinden. Dit is geen algemeen gebruikte indeling en benadering van dit probleem.
