Ichthyose
Vroeger werd ichthyose als vrij zeldzame aandoening beschreven. Het wordt ook wel de ‘visschubziekte’ genoemd. Net zoals bij mensen bestaan er bij honden verschillende vormen van ichthyose. Sommige vormen zijn heel zeldzaam terwijl ichthoyse bij de Golden Retriever regelmatig voorkomt.
Bij de mens is ichthyose een bekende huidaandoening en komt in zo’n 20 verschillende varianten voor. Het is een erfelijke verhoorningsstoornis waarbij een fout in de genen (mutatie of defect) voor klachten zorgt. Er is sprake van een (primair) defect in de vorming van de opperhuid (in het bijzonder het stratum corneum).
Met weefselonderzoek van huidbiopten kan de patholoog zien om welke afwijkingen en variant het gaat. De veranderingen in de huid zijn bij honden vergelijkbaar als bij de mens. In dit artikel lees je meer over de verhoorning van de huid en ichthyose bij honden.
Verhoorning van de huid en huidbarrière
Opbouw van de huid
De huid is opgebouwd uit drie lagen, van buiten naar binnen: opperhuid (epidermis), lederhuid (dermis) en onderhuid (subcutis).
De opperhuid bestaat uit verschillende cellagen waarbij het stratum corneum (hoornlaag) de buitenste laag vormt. Op onderstaande afbeelding kun je diverse lagen van de opperhuid zien met direct daaronder de lederhuid. De subcutis staat niet op deze afbeelding maar ligt onder de dermis.
Verhoorning van de huid
Keratinisatie, ofwel verhoorning, is het proces waarbij de cellen van de opperhuid zich ontwikkelen van stamcellen (basale cellen) naar verhoornde cellen (corneocyten), die dan vervolgens aan het oppervlakte van de huid ex-foliëren. Dit proces duurt bij gezonde honden zo’n 21-22 dagen.
“Bij een stoornis zoals seborroe of ichthyose kan de reis van
basale cel naar verhoornde cel gereduceerd zijn tot vijf dagen!“
Huidbarrière
Bij de vorming van de opperhuid hoort ook de aanmaak van een vet- en eiwitrijke matrix tussen de huidcellen. Dit wordt in medische termen de ‘intercellulaire matrix‘ genoemd. Deze matrix zorgt ervoor dat de huid niet uitdroogt (voorkomt dat water verloren gaat) en biedt bescherming tegen binnendringende stoffen en ziekteverwekkers. De belangrijkste vetten (lipiden) van het stratum corneum zijn ceramiden, cholesterol en vrije vetzuren. De eiwitten in de intercellulaire matrix geven een structurele ondersteuning en zorgen voor stevigheid en veerkracht van de huid. Bekende en belangrijke eiwitten in de matrix zijn keratine, collageen en elastine. Deze laatste twee zijn ook belangrijke componenten van de lederhuid.
De huidbarrière bevindt zich vooral in de buitenste laag, het stratum corneum, en wordt vaak vergeleken met een bakstenen muur met cement. De huidcellen zijn de bakstenen en de matrix is het cement.
De speciale vetlaag is waterafstotend (hydrofoob) en bij een aantal vormen van ichthyosis zien we dat deze waterafstotende barrière niet goed werkt waardoor het vochtverlies via de opperhuid (transepidermaal waterverlies) toeneemt. Dit resulteert in een droge huid met afwijkingen in de verhoorning en vorming van de opperhuid. Daarnaast wordt de huid gevoeliger voor bijkomende huidinfecties met bacteriën en/of gisten. In het artikel ‘Huidinfecties bij de hond‘ lees je meer over dit probleem.
Schilfers en overmatige verhoorning
Schilfers
Elke +/- 3 weken wordt de opperhuid vernieuwd en worden oude versleten huidcellen losgelaten in de omgeving. Deze cellen zijn zo klein dat we die niet met het blote oog kunnen waarnemen.
De schilfers die we met het blote oog waarnemen, ontstaan door een toegenomen productie van verhoornde cellen in grote aantallen of door het loslaten van grote groepen van deze cellen.
Dit is meestal het gevolg van een onderliggende oorzaak of externe factoren. Er is iets wat de huid prikkelt en stimuleert om de huidcellen vroegtijdig los te laten, bv. parasieten (vlooien, mijten) of een (huid)ontsteking. Er zijn ook aandoeningen waarbij er primair iets mis is met de verhoorning (het proces van vernieuwing van de opperhuid). We noemen dit een keratinisatiestoornis.
Overmatige verhoorning
Ongeacht de oorzaak van de schilfering zal het lichaam eventuele schade proberen te herstellen en terug te keren naar de normale situatie. De ernst van de klachten (hoeveelheid schilfers) reflecteert de moeite die het lichaam moet doen om de schade en huidbarrière te herstellen.
Bij chronische prikkeling van de huid zien we dat de opperhuid dikker wordt door abnormaal hoge celdeling (medische term: hyperplasie). Aan de buitenkant kun je dit herkennen aan het ontstaan van grove lijnen en groeven in de huid. Dit zie je in de foto hieronder. Als de huid ook grijs of zwart kleurt, lijkt het op een olifantshuid.
Het is ook mogelijk dat er een soort eeltvorming ontstaat, we noemen dat vaak hyperkeratose en wijst ook op een overmatige verhoorning.
Ichthyose varianten en hondenrassen
Net zoals bij mensen, kennen we bij honden meerdere varianten van ichthoyse. Gezien de erfelijke basis zien we dat ichthyose bij meerdere hondenrassen voorkomt. De Golden Retriever is één van de bekendste. In Europa is zo’n 80% van de populatie Golden Retrievers drager van deze genetische huidafwijking!
Onderverdeling
Het onderscheid tussen de verschillende varianten is niet altijd makkelijk te maken. In de praktijk kunnen we meestal op basis van de symptomen en het hondenras kunnen voorspellen met welke vorm we te maken hebben.
Op basis van de bevindingen onder een licht microscoop kunnen we een onderverdeling maken tussen ‘epidermolytische‘ en ‘non-epidermolytische‘ varianten.
Bij de epidermolytische vorm ontstaan de klachten door een fout in de keratine aanmaak in de opperhuid. Dit is goed beschreven bij de Norfolk Terrier. Sporadisch worden deze vorm van ichthyose bij de Rhodesian Ridgeback en Labrador kruisingen gezien.
Bij de non-epidermolytische vorm ligt het probleem (mutatie in de genen) echter niet bij keratine in de opperhuid. Ichthyose bij de Golden Retriever, Amerikaanse bulldog en Jack Russel Terrier zijn voorbeelden van deze variant.
Raspredispositie
Bij onderstaande hondenrassen komt ichthyose voor:
- Golden Retriever
- Norfolk Terrier
- Duitse Herder
- Deense Dog
- Amerikaanse bulldog
- Jack Russel Terrier
- Cavalier King Charles Spaniel
- West Highland White Terrier
- Ierse Setter
- Rottweiler
- Dobermann
- Engelse Springer Spaniel
- (Rhodesian Ridgeback)
- (Labrador kruisingen)
- (andere Terriers: Soft-coated wheaten, Cairn en Yorkshire)
Gentesten en rasverschillen
Bij elk ras ontstaan de klachten door een specifiek probleem bij de vorming van de opperhuid. Er bestaan verschillende gradaties. Meestal gaat het om overmatige schilfering.
De klachten kunnen van uiteenlopende aard zijn. Bij sommige rassen doen de voetzooltjes mee. Meestal hebben de honden géén jeuk. Als er jeuk aanwezig is, is deze meestal mild.
Voor een aantal hondenrassen bestaat er een gentest. Per ras verschilt de mutatie en daardoor ook de klachten. De kosten voor een gentest liggen rond de 60 euro. Je kunt deze test via de dierenarts aanvragen of zelf een monster insturen voor onderzoek.
Hieronder vind je de belangrijke symptomen en genmutaties per ras.
Golden Retriever
Bij de Golden Retriever worden de klachten veroorzaakt door een mutatie (recessief) in het gen PNPLA1 (type 1) of het gen ABHD5 (type 2). Het PNPLA1-gen codeert voor een eiwit dat bekend dat betrokken is bij de aanmaak van omega-O-acylceramiden. Deze vetten (lipiden) zijn essentieel voor de vorming en het onderhoud van de huidbarrière. Het ABHD5 gen codeert voor een eiwit dat betrokken is bij de activatie van een enzym (adiposetriglyceridelipase; ATGL). Dit enzym speelt een belangrijke rol bij de afbraak van triglyceriden tot vrije vetzuren en glycerol. Dit proces is nodig voor de mobilisatie van opgeslagen vetten en energieproductie in cellen.
Een mutatie in dit gen zorgt voor defecten in de huidbarrière. Beide mutaties in deze genen zorgen voor grote witte tot grijze schilfers. Je leest meer over ichthyose bij dit ras verderop in deze blog. Klik hier voor de gentest (test zowel op Type 1 als Type 2 ichthyose bij de Golden Retriever).
Norfolk terrier
Bij de Norfolk Terrier worden de klachten veroorzaakt door een mutatie (recessief) in het gen KRT10. Dit gen codeert voor keratine 10, een type keratine dat in de buitenste laag van de opperhuid (stratum corneum) te vinden is. Het zorgt samen met andere keratine eiwitten voor structurele ondersteuning en veerkracht van de huid. Dit netwerk beschermt de huid tegen schade door frictie of andere fysieke factoren. Een mutatie in dit gen zorgt voor een fragiele ruwe huid met donkergrijze schilfers (gepigmenteerde schilfers) en haarverlies (alopecia). Klik hier voor de gentest.
Duitse Herder
Bij de Duitse Herder worden klachten veroorzaakt door een defect in het gen ASPRV1. Dit gen codeert voor een eiwit dat betrokken is bij de omzetting van profilaggrine naar filaggrine. Filaggrine is een zeer belangrijk eiwit voor de ontwikkeling en het onderhoud van de huidbarrière in de opperhuid. Een defect in gen zorgt voor een vaak extreem droge huid, milde jeuk, huidontstekingen en/of haarverlies (alopecia). Ichthoyse bij de Duitse Herder kan verward worden of zeer lijken op een huidallergie zoals atopische dermatitis. Klik hier voor de gentest.
Deense Dog
Bij de Deense Dog worden de klachten veroorzaakt door een mutatie (recessief) in het gen SLC27A4. Dit gen codeert voor een eiwit dat betrokken is bij het transport van lange keten vetzuren over de celmembranen. Mutaties in dit gen zorgen voor een droge schilferige huid. Klik hier voor de gentest.
Amerikaanse bulldog
Bij de Amerikaanse bulldog worden de klachten veroorzaakt door een mutatie (recessief) in het gen NIPAL4. Dit gen codeert voor een eiwit dat een rol speelt bij het transport van magnesium en komt voornamelijk in één van de lagen van de opperhuid tot uiting. De verstoring van het transport van magnesium zorgt ervoor dat de huidbarrière niet meer goed werkt. Dit leidt tot een droge, schilferige huid maar ook hyperkeratose (verdikking van de buitenste laag van de opperhuid). Klachten zijn meestal al bij pups te zien. Ze hebben een vieze vacht met later roodbruin verkleuring van de huid op de buik met lichtbruine schilfers. De voetzooltjes kunnen ook meedoen en verdikt raken. Klik hier voor de gentest.
Jack Russel Terrier
Bij de Jack Russel Terrier worden de klachten veroorzaakt door een mutatie (recessief) in het gen TGM1. De mutatie in dit gen zorgt ervoor dat het enzym transglutaminase 1 (TGM1) zijn functie verliest. Dit enzym bevindt zich in de cellen (corneocyten) van het stratum corneum en speelt een hele belangrijke rol bij de vorming van het zgn 'cornified cell envelope'. Dit is een verhoornde omhulling van de huidcellen en zorgt voor een beschermende barrière tegen invloeden van buitenaf. De specifieke functie van TGM1 is het vormen van 'crosslinks' tussen de structurele eiwitten die de 'cornified cell envelope' vormen. Een defect in dit gen zorgt voor grote dikke vastzittende schilfers die lijken op perkamentpapier. Lijders zijn ook gevoeliger voor Malassezia dermatitis (gisteninfectie). Ichthyose bij de Jack Russel gaat gepaard met meer hevige symptomen dan andere varianten. Een gentest is momenteel in NL niet algemeen verkrijgbaar. In het buitenland wordt deze test wel aangeboden (klik hier).
Ichthyose bij de Golden Retriever
Ichthyosis is een veel voorkomend en groeiend probleem bij de Golden Retriever. Naar aanleiding van genetisch onderzoek door Anagene Laboratory blijkt dat van de populatie Europese Golden Retrievers zo’n 83% drager is van het gen (PNPLA-1 mutatie). In Amerika is dit 61% en in Australië zo’n 50%.
Meer lezen over de gentest en overerving? Ga dan naar de website van de Golden Retriever Vereniging.
Omdat er door een gen mutatie iets mis gaat bij de vorming van de opperhuid, zien we de eerste symptomen van ichthyose op jonge leeftijd. Bij meer dan de helft van de dieren worden de schilfers gezien bij dieren jonger dan 1 jaar. Er bestaat ook een milde puppyvorm: milde schilfering op buik en rug. Meestal verdwijnen de klachten bij deze pups na het verliezen van de puppyvacht.
Symptomen
Bij jongvolwassen dieren worden de klachten vaak voor het eerst opgemerkt: grote hoeveelheden zachte witgrijze vastzittende schilfers. De schilfers vinden we meestal op de onderzijde van het lichaam (oksels, liezen, buik) en romp maar kunnen ook op de flanken en rug gevonden worden.
De schilfers kunnen ook heel fijn of klein zijn en los in de vacht zitten. Op de buik zien we regelmatig een droge huid en grijs-zwartverkleuring (dit noemen we hyperpigmentatie).
Doordat de opperhuid niet goed gevormd wordt, zijn honden met ichthyose gevoeliger voor het ontwikkelen van bijkomende huidinfecties (meestal met bacteriën). Er kunnen dan korstjes of pukkeltjes gezien worden. De huid of vacht kan ook stinken. Een huidinfectie gaat vaak ook gepaard met jeuk klachten zoals krabben, likken of bijten.
Diagnose
De diagnose wordt meestal gesteld op basis van de klinische symptomen en een gentest. Soms zijn er huidbiopten nodig om andere aandoeningen die vergelijkbare klachten geven uit te sluiten.
Het is altijd aan te raden om een huidinfectie met bacteriën en/of gisten uit te sluiten via cytologisch onderzoek. Hiervoor neemt de dierenarts bij het wakkere dier een huidmonstertje met een plakbandje. Na een speciale kleuring kan de dierenarts dit monster onder de microscoop nakijken.
Behandeling
Bij de meeste honden met ichthyose ligt de oorzaak van de klachten in een foutje in de genen. Dit kunnen we helaas niet herstellen. De aandoening is dan ook niet te genezen en levenslange behandeling en ondersteuning zal noodzakelijk zijn.
De behandeling van ichthyose bestaat uit meerdere pijlers. In het artikel ‘Behandeling van ichthyose‘ lees je waar de behandeling uit bestaat en welke producten en/of ingrediënten het beste gebruikt kunnen worden.
